Balada e murimit njihet në gjithë rajonin e Ballkanit. Në këtë territor ajo bashkëjeton sot me zakonin e flijimit. Por, ndërsa ky zakon, madje më herët: ky rit njihet për shumë rajone të tjera të botës, në Ballkan ai është më i gjallë se kudo.

Pavarësisht varianteve të ndryshme që ka kjo baladë, në Ballkan është stereotip prania në të e tre vëllezërve që ndërtojnë dhe rifillojnë çdo ditë ndërtimin e një ngrehine, që nuk reziston. Po ashtu është i pranishëm në të gjitha variantet një plak i moçëm, që u kujton vëllezërve ndërtues se duhet të flijojnë njërën nga gratë e tyre në themele, që ngrehina të rezistojë.

Variantet e shumta në popujt e Ballkanit kanë shpesh shumë shmangie nga kjo linjë, sidomos për numrin e ndërtuesve, për qëndrimin e gruas së muruar, për llojin e ngrehinës etj. Megjithatë, balada haset rëndom në trajtën që përmendëm dhe ky është arketipi i saj.

Nga kohët pagane dhe ritet e tyre, në ditët tona

Studiues të ndryshëm hedhin dritë mbi çështjen e murimit dhe sjellin shpesh fakte reale. Botime të shekullit të 19-të përmbajnë materiale të shumta për këtë çështje. Ndër to gjenden të dhëna faktike edhe për murim njerëzish. Gjeografia e përhapjes përfshin zona të tëra të planetit dhe duket sikur në kohët pagane riti i flijimit ekzistonte gjithkund. Ka fakte për ekzistencën e zakonit të murimit nga një sërë popujsh të Azisë: Kina, Japonia, India, nga semitët e Afrikës, Zelanda e Re, Tahiti, Amerika Jugore etj. 1*

Ndërsa në Ballkan njihen më shumë fakte për ritin dhe zakonin e murimit.

Folkloristi Zihni Sako 2* në lidhje me këtë tregon se zakoni i murosjes se gruas ka qenë i egër, por ai kaloi shkallë-shkallë në flijimin e bagëtive dhe të shpendëve. Megjithëkëtë, ai jetoi në një trajtë tjetër: murimi i njeriut të gjallë u zëvendësua me murimin e hijes së tij. Ky zakon i ri duket se edhe në Shqipëri ka qenë i njohur deri vonë. Për ndërtimin e njërës këmbë të Urës së Gjirokastrës, mbi Drino, në rindërtimin e saj, në gjysmën e dytë të shekullit XIX, tregojnë se kanë murosur një fill pe në masën e një trupi të një njeriu të sëmurë. Në Urën e Beratit, mbi Osum, kanë murosur një bust druri të një vajze të re. Njerëzit edhe kësaj praktike i janë ruajtur, siç tregon proverbi shqiptar "ai i trembet hijes se vet".

Te bullgaret hija, "hija e njeriut", matej me litar, të cilin e mbyllnin në një kuti dhe e vendosnin në themel. Rumunët e Transilvanisë kanë bërë edhe tregti "duke shitur hijen", shprehet studiuesi.

Ndërsa Eqrem Çabej 3* për çështjen e murimit shprehet: "Gjatë ndërtimit të një shtëpie të një ndërtese tjetër, ose të një ure, theret zakonisht një dash, por edhe një gjel ose pulë. Në therje koka e kafshës mbahet në shesh, në mënyrë që gjaku të pikojë në atë vend ku do të vihet guri i parë i themelit; po në atë vend murohet edhe koka e kafshës. Në Tiranë këtë e bëjnë së bashku me monedha argjendi. Hahn tregon se si në kohë të tij, guvernatori i Elbasanit, theri gjatë ndërtimit të një ure të re mbi lumin e rrëmbyeshëm të Erzenit 12 dele, kokat e të cilave i hodhën në themelet e shtyllave të urës".

Edhe në ditët tona në ndërtimin e banesave shqiptare është i praktikuar kudo ky zakon. Në çdo themel të banesave shqiptare është patjetër koka e një flije, zakonisht e një dashi. Ditën kur theret flija dhe muroset koka e kafshës, ndërtuesit dhe pjesëtarët e familjes e festojnë. Ata hanë në darkën e festës mishin e flisë.

Një hungarez, Peter Krasztev 4*, në një studim kushtuar ringjalljes së gjakmarrjes në Shqipëri, shprehet midis të tjerave edhe për flijimin e gjakut: "Traditat e larmishme të pirjes së gjakut... kanë një gjenealogji të lashtë në Ballkan. Ato rrjedhin - dhe kjo nuk i bën më pak tronditëse - nga kulti egjiptian i vdekjes i sjellë në këtë rajon nga grekët (kulti i Dionisit, orfizmi). Kurse kulti persian i Mitras, edhe ai po aq armiqësor ndaj filantropisë, sipas historisë u shtri në këtë rajon nga romakët në shekullin e II e të III. Nga një përzierje e këtyre dy kulteve u kristalizuan (zakonet e gjakut) të brezave të mëvonshëm: pirja e gjakut të armikut të vdekur, vëllazëria e gjakut (lidhja nëpërmjet pirjes së gjakut) dhe flijimi i gjakut (një histori e procedurave në zanatin e ndërtimit në vitin 1898 e paraqitur nga një inxhinier austriak prej qytetit të Limi-it" .

Në kontekst është e qartë që balada e murimit ka patjetër një lidhje me realitetin e zakonit të flijimit dhe që para zakonit ka ekzistuar riti i murimit, gjë që të bën të mendosh për kohë të hershme, në të cilat kanë bazën mitet.

Por si dhe kur u krye metamorfoza nga miti te riti dhe nga riti te zakoni, kjo është e mjegullt. Patjetër që për të kaluar në këto faza janë dashur shumë shekuj. Dhe ndoshta në njërën nga fazat e ndryshimit lindi balada e murimit.

Në ditët tona ekziston vetëm zakoni i flijimit të një kafshe ose shpendi, d.m.th., jemi shumë kohë larg kalimit nga flija njerëzore te një fli tjetër, kjo e fundit është e vetmja gjë normale në ditët tona. Por është e rëndësishme të thuhet se zëvendësimi ka qenë i tillë: një burrë nuk mund të murohej (ndoshta kjo gjë ka ndodhur shumë rrallë dhe faktet janë shumë të pakta). Flijohet një grua si gjinia më e dominuar dhe pastaj zëvendësimi kalon një shkallë më poshtë, te qenie shumë më të dominuara, te kafshët. Ndoshta kalimi nga murimi i njeriut te murimi i kafshës kaloi njëherë në një fazë ndërmjetëse që mund të ketë qenë murimi i hijes.

Diçka që e bën evidente kontradiktën mes ekzistencës së ritit dhe ekzistencës së baladës së murimit është fakti që përgjithësisht në baladë mbahet ana e të muruarit. Ndërsa flijimet në përgjithësi jepen si ngjarje të pranuara pa keqardhje, si detyra që duhen përmbushur patjetër, pa alternativë anulimi. Flijimet nuk diskutohen. Ato bëhen për qëllime sublime dhe kjo është arsyeja që s‘ka vend për keqardhje. Në lidhje me këtë studiuesi, Ardian Klosi shprehet: "Sikur të përpiqeshim që kurbanin ktonik të ndërtimit ta përfytyronim si të natyrshëm dhe të vetëkuptueshëm, atëherë nuk duhet ta ndanim atë nga tërësia mitike. Kujtojmë këtu edhe njëherë funksionin përkthyes që ka gjuha kur përshkruajmë një mit. Po ashtu do të duhej të merrej parasysh vetia më e rëndësishme e aktit të flijimit: ai vendos një lidhje të brendshme midis flijuesit dhe fuqive ktonike të nëntokës, apo atyre olimpike të qiellit".

Është e domosdoshme që të ekzistojë harmonia e vullneteve nga të gjitha palët. Nëse flijimi bëhet me dhunë, atëherë nuk përmbushet qëllimi për të cilin personi flijohet.

Ndoshta balada e ka fillesën në një kontradiktë të tillë. E gjitha balada evokon dhimbjen për femrën e muruar dhe është një elegji për të. Shumë studiues në qëndrimin e gruas që flijohet përpiqen të gjejnë dallimet, karakteristikat kombëtare. Shpesh duke u nisur në këtë mënyrë, ata bëjnë dallime midis mesazhit që sjell balada përmes varianteve të ndryshme. Më së shumti, në baladën shqiptare nuk është i dukshëm kundërshtimi që bën gruaja e destinuar për t‘u flijuar. Ndërsa në variantet greke e serbe ndeshet shumë kundërshtimi i gruas që do të murohet dhe murosja e saj me dhunë. Duke i hyrë interpretimit të këtyre varianteve, ekzistojnë paralele historike, që studiuesit i kanë përdorur për dallimin midis popujve. Por është pothuajse e pamundur të bëhen dallime thelbësore dhe të prera vetëm duke u nisur nga ndryshimet në variantet e baladës.

Areali i baladës

Në vija të përgjithshme balada është e përhapur në të gjithë rajonin e Ballkanit dhe në Hungari. Nisur nga ngjashmëritë dhe dallimet në subjektin e saj studiuesit bëjnë një përndarje të tillë: shkelja e fjalës prej dy vëllezërve më të mëdhenj dhe mbajtja e saj prej të voglit shprehen në variantet shqiptare, serbokroate etj. Orvatja e mjeshtrit për të ndaluar ardhjen e gruas haset në variantet greke, rumune ose hungareze. Ndërsa kënga serbe kërkon therorinë e binjakëve Stojan dhe Stoja.

Studiues shqiptarë kanë përcaktuar arealin e baladës brenda territorit në të cilin jetojnë sot shqiptarët, territor që nuk përputhet aspak me kufijtë shtetërorë të Republikës së Shqipërisë.

Në Shqipëri 5*, balada është e përhapur kudo dhe ka si objekt ndërtime të ndryshme. Në zonat e Shkodrës, Dukagjinit, Pukës, Mirditës, Krujës, Durrësit dhe Elbasanit balada është për murimin në themelet e një kalaje (Kalaja e Shkodrës, Drishtit, Elbasanit, Turrës). Në lindje të vendit (Dibër dhe Kosovë) ashtu dhe në krejt jugun, balada këndohet për ndërtimin e një ure (Ura e Fshajit, Skiles, Qystendilit, Nartës etj). Kurse në Pogradec (Lin) këndohet për ndërtimin e një kishe, në Dardhë dhe në fshatin Sinicë (Korçë) këndohet edhe për kala, edhe për urë.

Në lidhje me po këto drejtime gjeografike, areali përkon me këngët e këtij motivi në vendet fqinjë: Në veriperëndim, në Jugosllavi, gjejmë motivin e kalasë (zakonisht kalaja e Shkodrës), në jug (në Greqi, Maqedoni dhe Bullgari) gjejmë motivin e urës (Ura e Artës, e Strumës) kurse te rumunët gjejmë motivin e manastirit (manastiri i Arxheshit).

Edhe në pikëpamje të onomastikës, sipas arealit ndeshim ndryshime. Në baladën shqiptare të Shpatit të Elbasanit, nusja e vogël quhet Zare, në atë mirditore: Gjina Vida, në Malësinë e Madhe dhe në Shkodër vëllai i vogël quhet baca Gjergji, i biri në një motërzim nga Dukagjini quhet Miri, në Opar (zonë juglindore) quhet Tefik.

Në baladën serbe për kalanë arkitekti i ndërtimit quhet Rada, në rumunen kryemjeshtri quhet Manoli ose Kelemen, në bullgaren nusja e vogël quhet Struma.

Edhe për toponiminë, balada, sidomos ajo që flet për kalanë e Shkodrës, jep një sërë territoresh. Ato gërshetohen me territorin rreth kështjellës se Rozafatit: Kazenë, Maldunus, ose Valdunus (kodra mbi të cilën ngrihet Rozafati), Zarufe. Të tria këto ekzistojnë edhe sot.

Është interesante qasja e studiuesit të folklorit, prof. dr. Shaban Sinani, i cili sheh në variantet e baladës një mënyrë të perceptimit dhe qëndrimit ndaj fqinjëve dhe të huajve. Ai vëren në një studim të tij posaçërisht për baladën e murimit, se shqiptarët, ndryshe nga fqinjët e tyre të gadishullit, e kanë më të theksuar murimin në themele kështjellash dhe kjo afër vijës bregdetare, nga edhe kanë ardhur rreziqet përgjatë shekujve. Ndërsa murimet në urë i korrespondojnë fqinjësisë, lidhjeve, marrëdhënieve bashkëvepruese në territore larg detit, po ashtu edhe murimet në objekte kulti.

Balada dhe motivimi i saj

Është interesant fakti që balada gjithmonë në vargjet e para tregon për tre, tridhjetë ose treqind vëllezër, mjeshtër, ustallarë (përkatësisht), të cilët kanë filluar ndërtimin e ngrehinës (kalasë, urës ose kishës, manastirit). Asnjë informacioni nuk jepet për kurbanin. Gjithmonë mjeshtrit janë të painformuar për domosdoshmërinë e një flije. Ata gjenden përpara faktit të rrënimit të vazhdueshëm të ngrehinës. Puna e tyre ngjan me mundimin e Sizifit. Ata kanë kohë që ndërtojnë e rindërtojnë, ndonjëherë disa ditë, "ndonjëherë disa muaj, p.sh., 6 muaj dhe shpesh edhe disa vjet, 3 vjet (kjo në një variant nga Shala e Mitrovicës). Deri në këtë moment, puna e tyre dhe shpresa e tyre orvaten rreth një cikli të mbyllur marramendës që ka shkaktuar mosbesimin dhe rënien shpirtërore të tyre.

Nuk është rastësisht e pranishme në të gjitha variantet përgjigjja e mjeshtërve pas urimit: "Punë të mbarë mjeshtër ustallarë". Ata gjithmonë tregojnë se puna e tyre nuk ecën mbarë dhe gjithmonë kërkojnë ndihmë për këtë problem. Personi që parathotë zgjidhjen për mbarëvajtje të ndërtimit është zakonisht një plak i moçëm, por edhe "një shenjt i gjallë" si në variantin e Ljarjes e Shestanit në Shkodër 6* "I ra mjegulla Bujenës" ose një grua plakë "Çe te vajn ni halla plakë" si në variantin Gradec, Gostivar "Kënga e tridhjetë ustallarëve". Mjeshtërit nuk dinë asgjë për kurbanin dhe ky njeri i instrukton ata për të gjithë procedurën, e cila fillon nga "besa". "Lidhni besë e lidhni fe" ose "Njeni qetri ju me besatue" etj. Por, nëse zakoni i flijimit ishte një rutinë, atëherë si shpjegohet kjo mungesë informacioni?

Ndoshta balada ka lindur pikërisht në kohën e konsolidimit të zakonit të flijimit. Dhe marrëdhënia midis mjeshtërve dhe plakut të moçëm është pikërisht mbartëse e transmetimit të këtij zakoni.

Mjeshtërit e pranojnë pa kushte idenë e flijimit si një domosdoshmëri të padiskutueshme. Dhe në ndonjë variant ky flijim është bindës kur shikon rrethanat e shfaqjes e zhdukjes së njeriut që paralajmëron kurbanin. Në baladën "Ura e Shenjtit", Bajgorë, Shala e Mitrovicës, "plaku drumtar", pasi thotë këshillën "hupke plaku si toka m‘e lshue". Është një rrethanë magjike në personin dhe momentin e parathënies.

Ndërsa pjesa tjetër e baladës, që është një akt më vete në mjedisin e shtëpisë, nuk është aspak në të njëjtën linjë magjike.

Momenti i kryerjes së murimit është zakonisht tragjik dhe motivimi i baladës nis pikërisht tek ky moment. Jo rastësisht flija është një femër dhe jo rastësisht ajo është një nuse që ka një lidhje mëmësie me një fëmijë të vogël, në pelena. Balada evokon dhimbjen e një gjinie të mundur, siç ishte matriarkati. Variantet e saj ku haset kundërshtimi i femrës që do të flijohet, tregojnë ndoshta rezistencën deri në fund të kësaj gjinie për të mos rënë. Ndërsa variantet e pranimit pa kushte të vetësakrifikimit tregojnë ndoshta nënshtrimin dhe rënien tashmë të pashmangshme të matriarkatit.

Po në asnjë variant murimi nuk kryet në prani të ndonjë kleriku ose autoriteti fetar. Megjithëse shpesh njeriu që paralajmëron të bën të mendosh se balada ka lindur në kohëra jo pagane, sepse aty thuhet "një shenjt i gjallë", terminologji kjo që është religjioze. Atëherë mbetet të themi se mund të jetë shtresim shumë më i vonë veli religjioz i baladës. Sepse gjithçka tjetër aty është pagane. Edhe orvatjet për ta trajtuar gruan e muruar si një alterego të Krishtit, si një shprehje madhore të vetësakrifikimit, janë shumë të mjegullta dhe nuk të bindin.

Balada është e vjetër, shumë më e vjetër në kohë sesa lindja e monoteizmit. Gjithashtu praktika e flijimit është pagane dhe në kundërshtim me monoteizmin dhe rrjedhimisht me bindjet e tij.

Por informacioni më i vjetër, të paktën në shqip, dhe që daton pas erës së re, mund të jetë ai që citon studiuesi Zihni Sako. Balada e ka burimin në një rit tepër të vjetër që shtyhet shumë përpara viteve -527-565 pas erës së re, kur u ndërtua Ura e Adanasë dhe ku u muros një njeri. Ndërkohë që për kalanë e Shkodrës humanisti dhe historiani shqiptar, shkodrani Marin Barleti me 1504 shkruan në "Rrethimi i Shkodrës": "Na patën rënë në dorë disa shkrime ...Ishin shkruar aty në gjuhën popullore se një farë Roza me motrën e vet, të quajtur Fa, qenë themeluesit e parë të Shkodrës e prandaj fortesa e saj quhet Rozafa". Ekziston një variant i baladës, në të cilin gjithçka kryhet nga Roza e Fa sipas veprimeve dhe situatave të baladës së murimit. Por Barleti nuk i përmend situatat dhe nuk e përmend flijimin. Ndoshta sepse ai është monoteist. Mbledhësi i këtij varianti është H. Hecquard dhe për këtë çështje shprehet më hollësisht në një studim Vili Kamsi.

Edhe njëherë për vjetërsinë parakristiane të baladës bindemi, nëse u referohemi të dhënave arkeologjike. Zbulime arkeologjike në qytezën e Gajtanit tregojnë se kjo qytezë ka ekzistuar qysh në shekullin e VII dhe se në shekullin e VIII ka pasur një lulëzim të ndjeshëm. Në muret mbrojtëse të qytezës banorët ilirë kanë kryer flijime për perënditë. Varrezat e këtyre flijimeve në trajtën e një rrethi diellor, vendoseshin në këto mure mbrojtëse. Në këtë mënyrë këtu kemi të bëjmë me një rit, me një kult të diellit paraqitur me rrathë gurësh. Në këtë vijë mbrojtëse janë gjendur vazo me kocka fëmijësh. Kjo qytezë ndodhet shumë afër Shkodrës dhe padyshim duhet pasur parasysh ndikimi në legjendën për kalanë e Shkodrës.

Ndërsa karakteri ritual i baladës ishte i gjallë deri vonë në trevat shqiptare. Në lutjen e nuses së muruar që t‘i lënë jashtë pjesën e djathtë të trupit dhe sidomos gjirin e djathtë, qëndron dëshira e saj për të realizuar diçka që nuk pati mundësi ta bënte në jetë, rritjen e fëmijës.

Në ritet për qumështin e gjirit të lehonave është i njohur zakoni i lyerjes së gjinjve me ujë gëlqeror nga harqet ose kubetë e kalave. Ky ujë i bardhë besonin se ishte qumështi i të murosurës. Riti konsiderohej si burim jete. Zakonisht atë e praktikonin gratë që u mungonte qumështi dhe ky rit kryhej në mëngjes herët sapo lindte dielli. Ndoshta një analogji me baladën, ku gruaja murohet në orët e para të mëngjesit.

* Ky material është paraqitur dhe lexuar në Seminarin Ndërkombëtar për Ballkanistikën në Universitetin e Bllagoevgradit, Bullgari, në mars 1998 dhe është përfshirë në botimin special bullgarisht-anglisht të po këtij viti. Botohet për herë të parë në shqip.

Bibliografi

1* "Nëntori", nr.1, 1991, Tiranë. A.Klosi, "Mitologjia në veprën letrare"

2* "Çështje të folklorit shqiptar", nr.2, Tiranë, 1987.

3* Cituar në studimin e A.Klosit, "Nëntori", nr.1, 1991, "Mitologjia në veprën letrare"

4* "Përpjekja", nr.10, Tiranë, 1997. Peter Krasztev "Të dehur nga gjaku" ( Ringjallja e gjakmarrjes në Shqipëri).

5* "Hyrje në folklor", vëllimi i dytë, dorëshkrim, Gjergj Zheji (1996)

6* "Balada dhe legjenda", Prishtinë, 1974.